Het geloof in complottheorieën heeft veel weg van het geloof in een opperwezen of een politieke ideologie. Het biedt houvast. Samenzweringsgeloof stelt mensen in staat om de complexe wereld te begrijpen.
Dit is het vierde hoofdstuk van het in 2016 verschenen boek Complotdenkers. Elke dag verschijnt er een hoofdstuk op De Halve Waarheid. Bekijk hier het overzicht van alle hoofdstukken.
Het is een verregende zaterdagmiddag in juni 2011 en ik ben in TrouwAmsterdam, de club aan de Amsterdamse Wibautstraat waar vroeger de Volkskrant, Het Parool en Trouw van de persen kwamen rollen. Samen met een stuk of honderdvijftig anderen ben ik daar in afwachting van een presentatie van de Amerikaanse architect Richard Gage (een van de inspiratiebronnen van Journaal-verstoorder Tarik) die zal uitleggen waarom de officiële lezing over de aanslagen van 11 september niet kan kloppen. Een van de wachtenden, een vrouw, spreekt mij aan.
‘Hij begrijpt het niet’, zegt ze. De ‘hij’ waarover ze het heeft, is een man die achter een tafel staat. Tussen de man en ons in liggen dvd’s en folders uitgestald met teksten als ‘Wat de overheid en media u niet vertellen over 9/11’ en ‘Onderzoek 11 september!’.
De vrouw heeft de man net uitgelegd dat er een verband bestaat tussen het instorten van het World Trade Center (WTC), de EHEC-bacterie die op dat moment in Duitsland rondwaart en tientallen slachtoffers maakt, de zwermen vogels die volgens nieuwsberichten rond diezelfde tijd om mysterieuze redenen uit de lucht vallen en de uitvinding van de magnetron, waarna de man antwoordde dat hij daar niets van afweet. Ze hoopt dat ik wel begrijp waarover ze het heeft. Net als de man achter de tafel moet ik haar echter een antwoord schuldig blijven. Ik besluit haar maar beleefd toe te knikken.
Je zou Richard Gage een late bekeerling kunnen noemen. Want terwijl de eerste samenzweringstheorieën over 11 september al enkele uren na de aanslagen de ronde deden, was hij jarenlang een vurig pleitbezorger van de door president Bush uitgeroepen oorlog tegen het terrorisme.
Pas in maart 2006, toen Gage een radio-uitzending hoorde van complotdenker David Ray Griffin, begon hij te twijfelen. Wat Griffin, een emeritus hoogleraar theologie, daar vertelde over 9/11 zette hem aan het denken. Veel van de feiten die Griffin in de uitzending aandroeg, waren compleet nieuw voor Gage.
De uitzending was een welhaast spirituele ervaring. Hoe kan het dat ik hier nog nooit eerder over heb gehoord, vroeg Gage zich vertwijfeld af. ‘Ik moest mijn auto aan de kant van de weg zetten om alle informatie te verwerken’, vertelt hij later over dat moment. ‘Ik wist dat ik te laat zou komen voor een meeting, maar dat kon me niets schelen.’
Het radioprogramma met Griffin zette het leven van Gage totaal op zijn kop. Hij richtte de organisatie Architects & Engineers for 9/11 Truth op en besloot zijn nieuw verworven inzichten te delen met iedereen die maar wilde luisteren. En trouwens ook met iedereen die niet wilde luisteren. Vrienden, familie, collega’s: ze moesten zijn alternatieve verklaringen over de toe39 dracht van 11 september allemaal aanhoren. Niet iedereen bleek even enthousiast. Hij raakte zijn baan, zijn vrouw en de nodige vrienden kwijt.
Aan het begin van de middag blijkt de organisatie van het evenement met een probleem te zitten. Een geldprobleem om precies te zijn. Dat zit zo, legt de organisator van de middag, architect Wico Valk, uit. Aanvankelijk leek het erop dat TrouwAmsterdam de ruimte voor een vriendenprijsje ter beschikking wilde stellen. ‘Ze stelden alleen wel als voorwaarde dat er een debat zou plaatsvinden.’ En dat debat kan helaas niet doorgaan. ‘We hadden een opponent voor Richard Gage uitgenodigd’, vertelt Valk. ‘Maar nadat ik hem wat informatie had toegestuurd, haakte die af. Blijkbaar was onze informatie te goed.’
Het gevolg is dat de organisatie van de lezing van Gage nu een ‘commerciële huurprijs’ moet betalen. Valk vraagt de aanwezigen daarom om bovenop de entreeprijs nog iets extra’s te doneren. ‘Het is alsof je in de kerk zit, maar het hoort er nu eenmaal bij’, zegt hij verontschuldigend.
Hoewel de inzamelingsactie inderdaad associaties met een kerkdienst oproept, moeten we niet denken dat dit een bijeenkomst van gelovigen is, zegt Gage als hij eenmaal onder applaus het podium heeft betreden. Aan wilde complottheorieën heeft namelijk hij een broertje dood. ‘Wij zijn geen gelovigen. Ik roep iedereen op om zelf onderzoek te doen.’
Gage, een in een zwart pak gestoken kleine kalende man met kortgeknipt haar, preekt deze middag niettemin voor eigen parochie. Als hij vraagt hoeveel aanwezigen het ‘officiële verhaal’ over het instorten van het WTC geloven, gaan er maar zeven handen de lucht in. Iets meer aanwezigen twijfelen, terwijl de overgrote meerderheid van de bezoekers ervan overtuigd is dat er niets klopt van de ‘officiële’ onderzoeken naar de aanslagen van 11 september. Net zoals Gage zelf.
De voormalige architect geeft alleen om feiten, zegt hij. En die laten volgens hem zien dat er nog nooit een wolkenkrabber naar beneden is gekomen als gevolg van een brand. Volgens Gage ligt het veel meer voor de hand dat de Twin Towers zijn opgeblazen met ‘superthermiet’: een mengsel van aluminiumpoeder en metaaloxide. ‘En dat wordt niet gemaakt in een grot in Afghanistan’, zegt hij met een knipoog.
Hoewel Richard Gage het publiek in zijn thuisland vaak op de banken krijgt – bij een presentatie in New York barstten zijn toehoorders ooit uit in een enthousiast ‘Ri-chard! Ri-chard!’ – kan hij zijn Amsterdamse gehoor maar matig boeien. Naarmate zijn toespraak langer duurt, begint menige geïnteresseerde ongedurig op zijn (mannen zijn die middag veruit in de meerderheid) stoel te schuiven. Anderen lijken langzaam in slaap te dommelen.
Ook ik heb moeite om mijn aandacht er al die uren bij te houden. Onwillekeurig dwalen mijn gedachten af naar de tijd dat ik een paar verdiepingen hoger werkte. Tot begin 2007 zetelde daar de redactie van dagblad Trouw, waarvoor ik ooit een blauwe maandag als internetredacteur werkte. Het toeval wil dat ik op die redactie voor het eerst kennismaakte met de complottheorieën die de ronde deden over 9/11.
Een paar maanden na de aanslagen van 11 september – het zal begin 2002 zijn geweest, ik werkte inmiddels ergens anders – zocht ik enkele voormalige collega’s op. Nadat ik hun had verteld dat ik een week na de aanslagen was afgereisd naar de Verenigde Staten voor een vakantie, toverde een van hen een site tevoorschijn waarop de aanslag op het Pentagon in Washington DC in twijfel werd getrokken. ‘Waarom is het gat in het gebouw veel kleiner dan het vliegtuig?’, vroeg hij. ‘Als er echt een Boeing 757 naar binnen is gevlogen, zou de schade toch veel groter moeten zijn? En waarom liggen er buiten het Pentagon helemaal geen brokstukken van het toestel?’
Het zijn typisch van die vragen waarop complotdenkers het patent lijken te hebben. Op het eerste gezicht niet al te onredelijke kwesties waarop je als leek doorgaans niet direct een antwoord hebt. Zelfs als je weinig waarde hecht aan de aanname die in de vraagstelling besloten ligt – er is helemaal geen vliegtuig bij het Pentagon naar binnengevlogen – sta je toch al snel met de mond vol tanden. Alleen Google kan uitkomst bieden.
De vragen van mijn ex-collega over de Boeing 757 die het Pentagon binnenvloog waren ook vragen die de Franse politieke activist en journalist Thierry Meyssan zich stelde. Maar anders dan ik had Meyssan wel meteen een antwoord. In 2002 publiceerde hij het boek L’Effroyable imposture (De grote leugen). Meyssan, die ervan overtuigd is dat het Pentagon niet door een vliegtuig maar door een raket is geraakt, betoogt dat op 11 september 2001 niets minder dan een staatsgreep heeft plaatsgevonden in ‘s werelds machtigste democratie. De aanslagen zouden het werk zijn geweest van medewerkers van de Amerikaanse overheid en het leger, die als doel hadden om de vrijheden van burgers in te perken en een oorlog tegen het terrorisme te kunnen ontketenen. Daarmee werd Meyssan een van de oervaders van de 9/11-complottheorieën. Zijn constatering dat sommige beleidsmakers, overheidsdiensten en bedrijven wel erg veel belang hadden bij 9/11 valt bij veel complotdenkers in vruchtbare aarde. Zij wijzen met de beschuldigende vinger naar het militair-industrieel complex dat dankzij de aanslagen voor het eerst sinds het einde van de Koude Oorlog weer op volle kracht kon gaan draaien.
En wat te denken van inlichtingen- en politiediensten die al jaren ijverden voor meer bevoegdheden? Na 11 september kregen ze opeens hun zin: burgerrechten, zoals het recht op privacy en op een eerlijke rechtsgang, werden van de ene op de andere dag ondergeschikt gemaakt aan de bestrijding van het terrorisme. En vergeet vooral de neoconservatieve coterie van president Bush niet die na 9/11 haar kans schoon zag om ‘orde op zaken’ te stellen in het Midden-Oosten. Dat Halliburton, het oliebedrijf waar Dick Cheney voor zijn aantreden als vicepresident CEO was geweest, daarbij en passant een miljardencontract in de wacht sleepte, was vast geen toeval.
Samenzweringsgelovigen hebben sterk de neiging om te redeneren in termen van belangen. Cui bono?, vragen zij zich onophoudelijk af: wie profiteert ervan? Voor conspiracy buffs is 9/11 geen gebeurtenis die op zichzelf staat. De ‘aanslagen’ passen volgens hen in een lange traditie. Te beginnen met de aanval op Pearl Harbor. Deze Japanse verrassingsaanval op de Amerikaanse marinebasis in december 1941 leidde ertoe dat president Franklin Delano Roosevelt Japan de oorlog verklaarde. Hij deed dat met overweldigende steun van de Amerikaanse bevolking die kort daarvoor nog vond dat de Verenigde Staten zich afzijdig moesten houden in de Tweede Wereldoorlog.
Complotdenkers vermoeden daarom een opzetje van Roosevelt. De oorlogszuchtige president die al vanaf het begin van de oorlog zwaar op de hand van de geallieerden was, zou van tevoren op de hoogte zijn geweest van de Japanse aanvalsplannen maar expres niets met die informatie hebben gedaan. De reden? Dankzij de aanval kon hij de onwillige Amerikaanse bevolking ervan overtuigen dat oorlogsdeelname onvermijdelijk was.
Behalve Pearl Harbor halen 9/11-complotdenkers ook regelmatig het zogeheten Northwoods-memorandum uit 1962 aan. Dit zes pagina’s tellende document, dat de Amerikaanse legerleiding opstelde voor de Amerikaanse Defensie-minister Robert McNamara, bevat aanbevelingen voor zogeheten false flag-operaties. Het idee was om uit naam van Cuba een aanval uit te voeren op Amerika, die de Verenigde Staten vervolgens het excuus zou verschaffen om het communistische eiland binnen te vallen.
Hoewel president John F. Kennedy het voorstel onmiddellijk afschoot, zien complotters in het memorandum het bewijs dat de Amerikaanse overheid niet te vertrouwen is. Als een paar legerchefs in het jaar dat de Koude Oorlog met de Cuba-crisis zijn hoogtepunt bereikte, plannen konden maken om een aanval op de VS in scene te zetten, dan ligt het volgens hen voor de hand dat de regering-Bush vier decennia later een daadwerkelijke false flag-operatie heeft uitgevoerd. De aanslagen van 11 september moeten dus wel een inside job zijn geweest!
In de wereld van de complotdenker is er geen ruimte voor toeval en gebeurt er niets zonder reden.
De Amerikaanse gedragswetenschapper Burrhus Frederic Skinner (1904 – 1990) is onder meer bekend geworden vanwege zijn proeven met hongerige duiven. Bij een van die experimenten zette hij vogels in dozen waar de beesten op volstrekt willekeurige momenten eten kregen. De door Skinner opgesloten duiven ontwikkelden vervolgens allerhande rare gedragingen.
Ze maakten gekke dansjes, ze draaiden hun nek of ze bogen. De reden: op het moment dat ze eten kregen, hadden ze ook net een gek dansje gemaakt. Of hun nek gedraaid. Of gebogen. De duiven redeneerden dat de komst van het voedsel verband hield met hun gedrag. Door hun actie te herhalen, hoopten ze meer eten te krijgen. Met succes: als ze hun gekke gedrag maar lang genoeg herhaalden, kwam er inderdaad op een zeker moment weer nieuw voer tevoorschijn.
Mensen zijn niet zoveel anders dan duiven. Ook wij zijn voortdurend op zoek naar patronen in de wereld om ons heen. Om ons niet compleet te laten overweldigen door de complexe werkelijkheid versimpelen we onze omgeving. En kennen we soms betekenis toe aan totaal willekeurige gebeurtenissen.
We willen graag kunnen verklaren waarom de dingen zijn zoals ze zijn. Soms kloppen die verklaringen en zijn er daadwerkelijk patronen. Maar soms ook niet. Want niet alles valt te verklaren – ook al denken we vaak van wel. Het leven is nu eenmaal geen roman van W.F. Hermans waarin een mus nooit zonder reden van het dak valt.
Net als de duiven van Skinner denken we in het dagelijks leven voortdurend patronen te herkennen waar we in feite alleen maar ruis zien. Van toeval moeten onze hersenen niet al te veel hebben. En met een betekenisloze wereld kunnen we evenmin goed omgaan.
Daar is een goede evolutionaire reden voor. Er was immers een tijd dat de mens voortdurend bedacht moest zijn op gevaar. Achter elke boom kon een roofdier zitten. Om ons op een mogelijke aanval voor te bereiden, was het van groot belang om verdachte zaken in de omgeving tijdig op te merken en daarop te anticiperen. Liever negen keer ten onrechte denken dat we iets verdachts hebben gezien dan de tiende keer ten prooi vallen aan een leeuw.
Als we denken dat we een patroon hebben gevonden, dan verzinnen we er een verhaal bij. Is het niet over het dreigende gevaar van een leeuw, dan wel over iets anders. Denk aan de mens van een paar duizend jaar geleden die ervan overtuigd raakte dat donder en bliksem het werk waren van een god, die afhankelijk van plaats en tijd Zeus, Thor of Donar kon heten.
Dankzij het voortschrijden van de wetenschap hebben we de afgelopen eeuwen afscheid kunnen nemen van tal van ‘verklaringen’ die onze voorouders voor allerhande fenomenen verzonnen. Donder en bliksem blijken bijvoorbeeld niet door een god maar door het elektrische spanningsverschil in een wolk te worden veroorzaakt.
De ‘onttovering van de wereld’, noemde de Duitse socioloog Max Weber de ontwikkeling waardoor we steeds meer verschijnselen op wetenschappelijke wijze verklaren. De menselijke natuur is door de verwetenschappelijking van de samenleving echter niet fundamenteel veranderd. Ons toevalsbesef blijft bijzonder slecht ontwikkeld. Nog altijd zien we patronen die er niet zijn. Net zoals we ook nog altijd waarde hechten aan onjuiste verhalen die fenomenen verklaren die we niet kunnen of willen begrijpen.
Het geloof in complottheorieën heeft veel weg van religie of bijgeloof. Ook complotdenkers verklaren gebeurtenissen met behulp van patronen en theorieën die op zijn best onbewezen zijn en in de meeste gevallen gewoon duidelijk niet kloppen.
Net als andere overtuigingen biedt het geloof in complottheorieën houvast. Het is een manier om chocola te maken van de wereld om ons heen.
Samenzweringsgelovigen omhelzen de feiten en argumenten die hun stellingname onderbouwen en negeren of bagatelliseren de informatie die in strijd is met hun overtuiging. Net als de rest van de wereld.
Confirmation bias noemen psychologen die neiging om informatie die onze overtuigingen bevestigt eerder serieus te nemen dan zaken die juist in strijd zijn met waar we in geloven. Wie eenmaal een duidelijke mening heeft, laat zich daar niet zo makkelijk meer vanaf brengen. De meeste mensen vinden het niet makkelijk om hun ongelijk toe te geven. Wie jarenlang heeft geloofd dat de zon om de aarde draait, geeft die rotsvaste overtuiging niet zomaar op omdat een paar wetenschappers verklaren dat het precies andersom is.
Ongemakkelijke feiten die haaks staan op je geloof kun je desgewenst heel makkelijk wegredeneren met behulp van een samenzweringstheorie.
Denk maar aan Yasmina Haifi, projectleider bij het Nationaal Cyber Security Centrum. Zij kwam in de zomer van 2014 in het nieuws omdat ze twitterde dat ISIS ‘een vooropgezet plan van zionisten was die bewust de islam willen zwartmaken’. Na haar tweet stak er een storm van protest op: hoe kon iemand met zulke denkbeelden op zo’n positie zitten? Op internet kreeg Haifi echter ook de nodige bijval. De Facebook-pagina ‘Wij steunen ambtenaar Yasmina Haifi’ verzamelde in een mum van tijd ruim 6.800 likes. Afgaande op de reacties op de pagina waren de meeste van die steunbetuigingen afkomstig van Nederlandse moslims die menen dat het helemaal niet zo gek is om te denken dat personen die Israël steunen achter ISIS zitten. Dat ISIS is opgericht door extremisten die uit naam van de islam hoofden afhakken, gaat er bij hen niet in. Dat geloofsgenoten tot zulke gruweldaden in staat zijn, is blijkbaar moeilijk te bevatten.
Complotdenken is niet alleen een alternatieve religie. Het is in veel gevallen ook een aanvulling op een geloof: of dat nu in Allah, God of in een politieke ideologie is. Afhankelijk van je overtuiging ben je eerder geneigd om in bepaalde complotten te geloven. Moslims zijn eerder geneigd om te denken dat 9/11 en ISIS bedoeld zijn om de islam zwart te maken. Russen geloven sneller dat Oekraïne in samenwerking met de CIA MH17 uit de lucht heeft geknald om Rusland te besmeuren. En Israëliërs zijn vaker de mening toegedaan dat Hamas voortdurend kinderlijken in gebombardeerde gebouwen in de Gaza-strook neerlegt om Israël in een kwaad daglicht te plaatsen.
Wie links is, gelooft in andere complottheorieën dan wie rechts is, zo bleek uit onderzoek dat het bureau Ipsos in 2013 voor dagblad Trouw uitvoerde. Mensen die op de PVV, VVD of CDA stemmen zijn er bijvoorbeeld veel vaker van overtuigd dat klimaatwetenschappers een stel oplichters zijn die de opwarming van de aarde opzettelijk overdrijven dan de achterbannen van GroenLinks en de PvdA. SP-stemmers geloven dan weer vaker dat oliemaatschappijen hun politieke macht hebben aangewend om de Irak-oorlog te kunnen beginnen.
Complotgeloof is er in verschillende gradaties. Van mensen die denken dat er ‘iets’ is via regelmatige kerkgangers tot mensen bij wie het hele leven in het teken van hun geloof staat.
De gedachte dat je een zaak doorgrondt, stelt gerust. En als je iets denkt te zien wat een ander niet ziet, is dat helemaal fijn: blijk je toch slimmer.
Net als religie is complotdenken een aspirientje voor de ziel. En net zoals de meeste spirituele mensen geen problemen veroorzaken en dankzij hun geloof misschien wat gelukkiger door het leven gaan, zo geldt dat ook voor het grootste deel van de mensen die in samenzweringstheorieën geloven.
Het kan niet zoveel kwaad als iemand ervan overtuigd is dat de Amerikanen nooit op de maan zijn geland, als hij daardoor zijn eigen gefnuikte ambities beter kan accepteren. De problemen ontstaan pas als dergelijk complotgeloof omslaat in fundamentalisme of extremisme. Als iemand zich hardnekkig in een verondersteld complot vastbijt en bereid is om uit naam van dat geloof te handelen.
Dit boek handelt hoofdzakelijk over de fanatieke complotdenkers. De mensen die niet in een complot geloven, maar direct een hele trits samenzweringstheorieën omarmen. Degenen bij wie het geloof in complotten voor een belangrijk deel hun leven bepaalt. Deze groep van hardcore complotdenkers – de samenzweringskerk – heeft de neiging om de wereld voortdurend door hetzelfde prisma te bekijken. Zoals een toegewijde christen in alles de hand van God ziet, zo denkt de ware samenzweringsgelovige dat achter alle belangrijke gebeurtenissen in de wereld een geheimzinnige elite schuilgaat.
In discussie gaan met fanatieke samenzweringsgelovigen is daarom een zinloze exercitie. Aantonen dat iets niet bestaat – of het nou om God, het vliegende spaghettimonster of om een complot gaat – is nu eenmaal verdraaid lastig. Als ongelovige kun je er hooguit op wijzen dat er geen enkel overtuigend bewijs bestaat voor een bepaald complot. Niet dat je de complotdenker daarmee overtuigt. Die weegt de al dan niet verzonnen aanwijzingen om toch in een samenzwering te geloven vanzelfsprekend heel anders dan een ongelovige. Fanatieke complotdenkers redeneren waarheden weg op een wijze die doet denken aan de manier waarop sekteleden dat doen.
Als de aarde niet op het voorspelde tijdstip ten onder gaat, nemen doomsday-sektes doorgaans geen afstand van hun geloof, maar gaan ze op zoek naar een alternatieve verklaring. Dat de wereld toch niet is vergaan, verklaren ze dan bijvoorbeeld uit het feit dat God hun gebeden heeft verhoord. In plaats van hun wereldbeeld bij te stellen, passen ze de werkelijkheid aan. Cognitieve dissonantiereductie, noemen psychologen dat. Daar houden de overeenkomsten tussen complotdenkers en sekteleden nog niet op. Veel fanatieke samenzweringsgelovigen houden er namelijk ook een nogal apocalyptisch toekomstbeeld op na. Volgens hen staan we aan de vooravond van een allesbeslissende strijd tussen goed en kwaad. Aanwijzingen daarvoor zijn er genoeg. Als je ze maar wilt zien.
Zo raakte complotdenker Martin Vrijland er in de zomer van 2014 van overtuigd dat de Ice Bucket Challenge, waarbij mensen van over de hele wereld massaal een emmer ijswater over zichzelf heenkieperden om aandacht te vragen voor de spierziekte ALS, in werkelijkheid ‘een ritueel ter voorbereiding van een massaslachting’ was. De actie zou niets minder dan een test van de elite zijn om te kijken of ze ons met hun mind control-technieken nog altijd in het gareel kunnen houden. Daarom kozen ze ook voor ALS. Want staan die letters niet gewoon voor Antichrist Lucifer Satan?
Fanatieke gelovigen – van ‘zwarte kousen’ tot ‘haatbaarden’ – zijn vaak het mikpunt van spot. Bij complotdenkers is dat niet anders. Zo wordt op internet regelmatig de draak gestoken met de manier waarop samenzweringsgelovigen zich uitdrukken. Complotdenkers, zo wil het niet helemaal onterechte cliché, hebben een sterke voorkeur voor OVERMATIG HOOFDLETTERGEBRUIK. Met interpunctie zijn ze daarentegen weer wat minder scheutig. Al maken ze graag een uitzondering voor hun favoriete leesteken, het uitroepteken. Dat wisselen ze dan weer regelmatig af met het getal 1: het cijfer dat op het toetsenbord op dezelfde plaats zit als het uitroepteken.
Samenzweringsgelovigen kijken op hun beurt met het nodige dedain naar iedereen die niet ontvankelijk is voor hun theorieën. Mensen die niet voor complotverhalen openstaan en meer waarde hechten aan de informatie zoals die ons wordt voorgeschoteld door de media, overheid en wetenschap, vallen volgens complotdenkers in de categorie sheeple, een samentrekking van sheep en people. Conformisten, kortom, die volgens de complotdenkers met de massa meelopen, een gebrek aan kritisch vermogen hebben en zich daarom als makke lammeren naar de slachtbank laten leiden.
Behalve op de onwetende massa zijn complotdenkers in veel gevallen ook uitermate kritisch op elkaar. Want hoewel ze zich geen van allen neerleggen bij de traditionele verklaringen voor gebeurtenissen, verschillen ze vaak sterk van mening over de vraag hoe de vork dan wel in de steel zit.
Je zou kunnen zeggen dat het met complotdenkers een beetje is als met protestanten. Neem een protestant en je hebt een overtuiging. Neem er twee en je hebt een kerk. Voeg er nog een derde aan toe en je hebt een kerkscheuring, zo wil een oude wijsheid. Ook in de complotkerk heeft elke Schriftgeleerde zijn eigen theorie. Kijk naar 9/11. Over een ding zijn alle complotdenkers het eens: ze geloven geen van allen in de officiële lezing. Maar over wat er dan wel is gebeurd, beginnen de meningen al snel sterk uiteen te lopen. De ‘alternatieve’ theorieën die de ronde doen over de aanslagen in 2001 zijn even talrijk als divers: van nauwelijks serieus te nemen verhalen tot hypotheses die voor de leek nog helemaal niet zo gek klinken.
Je hebt mensen die denken dat de aanslagen in scene werden gezet door de regering-Bush die op die manier de geesten rijp wilde maken voor de oorlogen in Afghanistan en Irak en de inperking van burgerrechten. En je hebt types die denken dat Israël er wat mee te maken had, want hoe kan het anders dat er bij de aanslagen geen joden om het leven kwamen? Er zijn complotdenkers die ervan overtuigd zijn dat er helemaal geen passagiers aan boord waren van de vier vliegtuigen die op 11 september werden gekaapt. Er zijn er die denken dat de kapers nog gewoon in leven zijn. En dan zijn er ook nog de zelfbenoemde waarheidsvinders die menen dat er helemaal geen vliegtuigen het World Trade Center zijn binnengevlogen. Deze zogeheten no planers zijn ervan overtuigd dat de twee Boeings in werkelijkheid hologrammen waren die werden gegenereerd met behulp van een geheime technologie.
De meeste 9/11-complotdenkers die wel geloven dat het WTC is geraakt door twee vliegtuigen, weten niet goed wat ze van de no planers moeten denken. Moet je als serieuze waarheidszoeker nou blij zijn met deze figuren die zich niet neerleggen bij de officiële lezing van de gebeurtenissen op 11 september? Of zijn de no planers gewoon een stel gekken die je niet serieus kunt nemen?
Op het forum van de Nederlandse complotsite Zapruder.nl werd in 2008 uitgebreid over deze vragen gediscussieerd. ‘Het idee alleen al dat mensen geloven in de no plane-theorie, daar gaan mijn tenen krom van staan’, schreef een van de Zapruder-bezoekers. ‘Over zoiets moet je niet eens discussiëren, want daar heb je jezelf mee, als groep andersdenkenden. De gevestigde orde zal dit breed uitlichten en ons ervan betichten dat we fantasten en gevaarlijke gekken zijn.’
Volgens sommige ‘serieuze’ complotdenkers is dat laatste dan ook precies de bedoeling: zij zijn ervan overtuigd dat de no planers zelf onderdeel uitmaken van een complot. Ze zouden door de autoriteiten gestuurde infiltranten zijn die de wetenschappers, inlichtingenexperts, hulpverleners en al die anderen die lastige maar legitieme vragen stellen over de gebeurtenissen van 11 september, in diskrediet proberen te brengen. De machthebbers zouden op die manier proberen om verdeeldheid te zaaien in de gemeenschap van mensen die hun bedenkingen hebben bij het officiële verhaal over de aanslagen.
Het zou bovendien niet voor het eerst zijn dat de autoriteiten betaalde provocateurs inhuren, zo is de overtuiging van de ‘verstandige’ complotdenkers. Na de dood van John F. Kennedy verspreidden de ‘verantwoordelijken’ voor de moord – dat er maar een verantwoordelijke was, namelijk Lee Harvey Oswald, is in kringen van complotdenkers vanzelfsprekend uitgesloten – volgens hen ook tal van ‘valse complottheorieën’ om te voorkomen dat de echte waarheid boven tafel zou komen.
Morgen: ‘Journalisten zijn slaven van de macht’
Wat beweegt complotdenkers? Zijn het paranoïde geesten of lijkt hun geloof in samenzweringstheorieën eigenlijk nog het meeste op religie? Voor het boek Complotdenkers dompelde ik me onder in de wereld van de samenzweringsgelovigen. Ik sprak verscheidene Nederlandse complotdenkers. Van een herhaaldelijk veroordeelde ex-journalist die de jacht heeft geopend op pedo-netwerken tot een anti-vaccinatieactiviste die ervan overtuigd is dat de Holocaust zwaar wordt overdreven. En van een succesvolle ondernemer die meent de moord op John F. Kennedy te hebben opgelost tot een oprichter van een politieke partij die de luchtmacht wil inzetten tegen chemtrails sproeiende vliegtuigen. Nu is er een geactualiseerde editie met aandacht voor onder meer QAnon, coronacomplotten en Donald Trump. Koop de geactualiseerde editie van Complotdenkers nu. Het boek is bij elke boekwinkel te bestellen.