Samenzweringsgeloof beperkt zich niet tot laagopgeleiden en extremisten. Menige complotdenker is maatschappelijk zeer geslaagd. Ook machthebbers omarmen geregeld complottheorieën. Soms uit politieke berekening, soms omdat ze er oprecht in geloven.
Dit is het zevende hoofdstuk van het in 2016 verschenen boek Complotdenkers. Elke dag verschijnt er een hoofdstuk op De Halve Waarheid. Bekijk hier het overzicht van alle hoofdstukken.
Veel mensen zien samenzweringsgelovigen als niet al te snuggere figuren. Als sociale outcasts die hoognodig eens hun medicijnen moeten innemen. Maar dergelijke clichés zijn ongeveer net zo zinvol als het over een kam scheren van alle moslims, alle christenen of alle PvdA’ers.
Want hoewel samenzweringsgelovigen volgens onderzoek lager zijn opgeleid dan gemiddeld, spreek ik voor dit boek met mensen die (in mijn ogen) in de meest waanzinnige samenzweringen geloven en desalniettemin het gymnasium (Désirée Röver) of een studie klassieke talen (Micha Kat) hebben afgerond.
En hoewel complottheorieën een grote aantrekkingskracht kunnen uitoefenen op mensen die in de marge van de maatschappij leven of die onderdrukt worden, passen veel samenzweringsverhalen ook prima in het straatje van de machthebbers. Veel complottheorieën leggen de schuld voor problemen immers bij een geheimzinnige (vaak buitenlandse) vijand. Zo wordt de aandacht afgeleid van het eigen falen.
In totalitaire landen kunnen samenzweringstheorieën behulpzaam zijn bij het uitdragen van een ideologie of het uitvoeren van een politieke agenda. De overheid en staatsmedia werken dan maar al te graag mee aan de verspreiding van complottheorieën.
Denk aan alle complottheorieën die de Russische media verspreidden nadat in juli 2014 een vliegtuig van Malaysia Airlines met 283 passagiers en 15 bemanningsleden boven Oost-Oekraïne werd neergehaald. De meest waarschijnlijke verklaring – dat Russische soldaten of pro-Russische separatisten het toestel met een Russische raket uit de lucht hadden geknald – kreeg in Rusland nauwelijks aandacht.
Alternatieve theorieën kregen daarentegen ruim baan. Zo suggereerden verscheidene Russische media dat het Oekraïense leger MH17 zou hebben neergeschoten in de veronderstelling dat het een Russisch regeringsvliegtuig betrof. En als ze in Kiev wel wisten dat het een passagiersvliegtuig was, dan hadden ze het vast neergeschoten om de rebellen de schuld in de schoenen te kunnen schuiven. Stuk voor stuk verklaringen die het Kremlin bepaald niet slecht uitkwamen.
Dat machthebbers een duidelijk belang hebben bij bepaalde complottheorieën wil niet zeggen dat ze die altijd louter uit politiek gewin omarmen. In veel gevallen geloven ze er ook echt in. De Zuid-Afrikaan Thabo Mbeki bijvoorbeeld hechtte als president echt waarde aan alle curieuze samenzweringstheorieën over AIDS.
Mbeki’s complotgeloof kan vermoedelijk niet los worden gezien van zijn persoonlijke geschiedenis, schrijft journalist Jonathan Kay in zijn boek Among the truthers. De strijd die Mbeki vocht tegen het apartheidsregime heeft diepe sporen nagelaten. Jarenlang leefde hij in het besef dat er overal gevaar loerde. Een van zijn broers kwam onder mysterieuze omstandigheden om het leven. Zijn vader werd 25 jaar opgesloten wegens ‘terrorisme en hoogverraad’. En een van zijn zoons overleed in 1981 toen hij probeerde Zuid-Afrika te ontvluchten. Zijn lichaam werd nooit teruggevonden.
Binnen het ANC moest Mbeki eveneens op zijn hoede zijn. In de antiapartheidsorganisatie was men voortdurend bevreesd voor verraders. Ook Mbeki werd er enige tijd van verdacht dat hij een informant van het regime was. Het was aan zijn goede banden met de toenmalige ANC-leider Oliver Tambo te danken dat Mbeki ternauwernood wist te ontsnappen aan marteling door zijn medestrijders.
Het zijn deze ervaringen die ervoor hebben gezorgd dat Mbeki tot op de dag van vandaag tal van zaken in complottermen analyseert, vermoedt Kay. ‘Toen er een nieuwe mysterieuze epidemie uitbrak in zijn achtertuin, bekeek hij die ontwikkeling door zijn complotbril.’
‘De suggestie dat AIDS werd overgedragen via onbeschermde seks beschouwde Mbeki als een vorm van bloedsmaad tegen zwarten – vergelijkbaar met de verhalen die blanke racisten ten tijde van de apartheid verspreidden.’
Wie door Mbeki’s complotbril kijkt ziet in de waarschuwingen van in HIV/AIDS gespecialiseerde wetenschappers geen aansporing voor goede voorlichting en verstandig medicijngebruik maar een kwaadaardige karikatuur van zwarte Zuid-Afrikanen die als dierlijke wezens voortdurend toegeven aan hun lusten.
Mbeki bewijst dat het geloof in complotten geen obstakel hoeft te zijn voor een succesvolle carrière. En ook in Nederland zijn er genoeg maatschappelijk geslaagde en bekende mensen die samenzweringstheorieën aanhangen.
Neem minister Edith Schippers (VVD, volksgezondheid) die kort voor de Provinciale-Statenverkiezingen van 2015 in De Telegraaf verklaarde dat al het negatieve nieuws over haar partij – de bewindslieden Ivo Opstelten en Fred Teeven moesten opstappen, evenals kamerlid Mark Verheijen – geen toeval was. Volgens Schippers was er sprake van een geregisseerde poging om haar partij vlak voor de verkiezingen te beschadigen.
‘De een zegt: het is de onderwereld. De ander zegt: het zijn krachten bij justitie. Een derde zegt: het zijn krachten uit de advocatuur. Ik kan dat niet beoordelen. Maar er zit ergens een kracht achter’, aldus Schippers. Haar overtuiging werd volgens een peiling van Maurice de Hond gedeeld door een meerderheid van het VVD-electoraat.
En wat te denken van Lange Frans, een van de succesvolste Nederlandse rappers? Die geeft regelmatig blijk van zijn bovengemiddelde belangstelling voor buitenaards leven en UFO’s.
In een online radioshow vertelt Lange Frans (echte naam: Frans Frederiks) dat hij zich grote zorgen maakt over chemtrails: de condensstrepen die vliegtuigen achterlaten in de lucht en die volgens complotdenkers een middel zijn om ons bewustzijn te beïnvloeden. ‘Als je daar drie uurtjes onderzoek naar doet, denk je: hier zouden we tegen moeten demonstreren, tot in Brussel aan toe.’ Frederiks probeert mensen bewust te maken door zijn kennis over samenzweringen zo veel mogelijk te delen. Dat doet hij vooral via Twitter, waar hij berichten deelt dat de Islamitische Staat (IS) is opgezet door de CIA, dat Hollywood stiekem chemtrails toevoegt aan de beelden van oude films en dat het Vaticaan voorbereidingen treft voor de komst van buitenaardse wezens.
Ook zijn raps dragen de sporen van Frans’ complotgeloof. Zo brengt hij twee keer een nummer met ‘kamervragen’ aan de Nederlandse regering uit. In de eerste track, uit 2008, wil de rapper onder meer opheldering over de ‘zogenaamde vuurwerkramp in Enschede’ en de moord op Pim Fortuyn. Lange Frans vermoedt dat de ‘gehersenspoelde’ Volkert van der G. die moord niet in zijn eentje heeft gepleegd maar de hulp heeft gehad van een tweede en mogelijk zelfs een derde schutter op het Mediapark.
‘Lee Harvey Oswald is de zondebok geweest voor de moord op Kennedy’, vertelt Frederiks in mei 2014 in RTL Late Night. ‘Langzamerhand zijn we er wel achter gekomen dat die gozer nooit en te nimmer alleen heeft gehandeld’, meent de rapper die de moord op Fortuyn ‘van hetzelfde laken een pak’ noemt. De andere betrokkenen bij de moord op de LPF-leider zijn volgens Frederiks ‘met een bloedgang van het Mediapark weggevoerd en meteen het land uitgevlogen’.
‘Je kunt me de dorpsgek vinden, maar dit is wat ik tot in het diepste van mijn ziel geloof.’
In Kamervragen 2 (uit 2015) vraagt Lange Frans aandacht voor Joris Demmink, UFO’s, MH17, de moord op Els Borst en de Bilderberg-groep. Ook prijst hij in zijn rap Willem Middelkoop.
Deze voormalige beurscommentator van RTL Z vermoedt dat ebola afkomstig is uit de koker van Big Pharma en het Pentagon en meent dat het Westen de staat Israël in de eerste plaats in het leven heeft geroepen omdat er olie in de regio was ontdekt. ‘Westen wilde satellietstaat. Daarom mag Israël wel de bom’, twittert Middelkoop, die in praatprogramma’s sinds jaar en dag een graag geziene gast is vanwege zijn financiële kennis.
Middelkoops complotgeloof sijpelt ook geregeld door in zijn mediaoptredens. Als beurscommentator waarschuwde hij bijvoorbeeld om de haverklap voor marktmanipulatie door het plunge protection team, een schimmige organisatie die jarenlang zou hebben verhinderd dat de beurskoersen op Wall Street te veel daalden.
Volgens Middelkoop voert de Amerikaanse overheid sinds de jaren zestig een ‘geheime oorlog tegen goud’ – een overtuiging die ongetwijfeld goed van pas komt als Middelkoop moet uitleggen waarom de waarde van zijn goudbeleggingsfonds keldert.
Voor wie het wil zien, zijn de aanwijzingen voor de ‘vieze spelletjes’ van de machthebbers talrijk, vindt Middelkoop. Leg hem maar eens uit waarom het Empire State Building gewoon overeind bleef staan nadat er in 1945 een vliegtuig tegenaan vloog, terwijl de WTC-torens op 11 september 2001 instortten. Kwamen de gebouwen misschien naar beneden om de Amerikanen een goed excuus te verschaffen om Irak en Afghanistan binnen te vallen?
(Voor wie het echt wil weten: in werkelijkheid stortte het Empire State Building niet in omdat het gebouw veel robuuster was dan het WTC en omdat het vliegtuig dat er tegenaan vloog veel kleiner was en een lagere snelheid had.)
En wat te denken van de informatie die de Amerikanen volgens Middelkoop achterhouden over het neerstorten van MH17 boven Oekraïne? Middelkoop meent dat de Amerikanen achter de vliegramp zaten. ‘Trust me. CIA is al 50 jaar gespecialiseerd in dit soort black ops.’
Niet dat Nederland zoveel beter is dan Amerika. Ook ons land is volgens Middelkoop een ‘bananenrepubliek’. Waarom? Omdat de overheid wel loktieners inzet om ondernemers te betrappen die alcohol aan minderjarigen verkopen, maar niet om Joris Demmink – de voormalige secretaris-generaal van het ministerie van justitie die volgens complotdenkers een kinderverkrachter is – in de val te laten lopen.
Morgen: Operatie Mindfuck
Wat beweegt complotdenkers? Zijn het paranoïde geesten of lijkt hun geloof in samenzweringstheorieën eigenlijk nog het meeste op religie? Voor het boek Complotdenkers dompelde ik me onder in de wereld van de samenzweringsgelovigen. Ik sprak verscheidene Nederlandse complotdenkers. Van een herhaaldelijk veroordeelde ex-journalist die de jacht heeft geopend op pedo-netwerken tot een anti-vaccinatieactiviste die ervan overtuigd is dat de Holocaust zwaar wordt overdreven. En van een succesvolle ondernemer die meent de moord op John F. Kennedy te hebben opgelost tot een oprichter van een politieke partij die de luchtmacht wil inzetten tegen chemtrails sproeiende vliegtuigen. Nu is er een geactualiseerde editie met aandacht voor onder meer QAnon, coronacomplotten en Donald Trump. Koop de geactualiseerde editie van Complotdenkers nu. Het boek is bij elke boekwinkel te bestellen.